Je kan veel van mijn Indische familie zeggen, maar gezwegen hebben ze niet.

Althans, dat dacht ik. Wij waren niet zo’n familie, toch?

In zekere zin had ik gelijk: het verleden was niet begraven. Opa heeft gesproken en geschreven. Oma heeft geschreven, en gesproken, tot op hoge leeftijd. Hun kinderen hebben gesproken, en verhalen doorgegeven aan hun kinderen, en anno 2023 – eenentachtig jaar en iets meer dan een maand nadat voor mijn grootouders en hun gezin alles anders werd – spreken we er misschien wel meer over dan ooit.

En toch heb ik er veel te lang veel te weinig van begrepen. Het verleden was niet begraven. Het was wel bedekt. Er werd niet gezwegen, maar wat er allemaal niet besproken werd – ik had geen idee. Ik miste het historische kader om zelfs maar te begrijpen wat ik niet wist.

• Dat er zoiets bestond als helleboten, en dat opa met zo’n transport van Singapore naar Japan werd versleept.
• Dat het konvooi onderweg gebombardeerd werd door de Amerikanen, en dat één van de schepen toen zonk.
• Dat oma haar moeder en een zus verloor in het kamp, en dat de graven al waren geruimd toen ze zich rond 1990 eindelijk een bezoek aan haar geboorteland permitteerde.
• Dat ze op zoek ging, maar ze niet vond. Ik vond haar correspondentie in het Nationale archief, met hetzelfde handschrift dat op zoveel verjaardagskaarten stond.
• Dat wat we kamp noemden voor mijn opa eigenlijk dwangarbeid was, en de facto slavernij. Dat de Flohrs na de oorlog niet gerepatrieerd zijn, zoals men dat wel noemt, maar ontheemd zijn geraakt.
• Dat ze in het land dat zich hun ‘vaderland’ noemde te maken kregen met onbegrip en racisme, meerdere generaties lang.

Ieder jaar begrijp ik het een beetje beter. Indisch zwijgen, denk ik nu, is een term die de verantwoordelijkheid voor mijn vragen legt bij mijn grootouders en hun kinderen. Ten onrechte. Het is bizar dat ik kon opgroeien in een land dat feitelijk deed alsof Nederlands Indië nooit had bestaan, en dat mij geen enkel historisch kader aanreikte om het verhaal van mijn familie te kunnen begrijpen. Indisch zwijgen is, eigenlijk, Nederlandse postkoloniale amnesie.

Bij de paneldiscussie ‘Van zwijgzaamheid geen sprake’, naar aanleiding van de documentaire ‘Indisch Zwijgen’ van Sven Peetoom en Juliette Dominicus. Amsterdam, SPUI 25, 23 februari 2023. Videoregistratie.

Miko Flohr, 23/02/2023

‘Mama? Hoe komt het dat ze hier allemaal dingen uit ons land hebben?’ vroeg de zoon van een Indonesische kennis toen ze eerder dit jaar een bezoek brachten aan Naturalis. Ze hadden zich vooral een beetje verwonderd over de ‘Java-mens’, die in het museum in een stemmige zaal met veel aplomb als topstuk wordt gepresenteerd. Misschien is die aplomb terecht, maar het was mijzelf ook al opgevallen dat het verhaal dat Naturalis vertelt over de collectie van Dubois wel erg diep geworteld is in het klassieke, opgeruimde wetenschapsfascinatiejargon: hier hebben we een fantastische, baanbrekende ontdekking! Gedaan na jaren harde arbeid van een wetenschappelijke grensverlegger! Iemand die door zijn fascinatie, zijn doorzettingsvermogen en zijn vakkennis iets wist te ontdekken dat anderen nog niet hadden gedaan!

Wetenschappelijke excellentie in koloniale context

Blijkbaar is men zich in Naturalis niet bewust van de koloniale context waarin Dubois opereerde – of men hangt het liever niet aan de grote klok. Op de website – die uitgebreid ingaat op het werk van Dubois lezen we slechts: ‘zijn reis voerde naar Java, en laat zien wat een vastberadenheid een wetenschapper moet hebben.’ Alsof het toeval was dat Dubois, als Nederlander, juist op Java terecht kwam, en alsof het allemaal allen maar voortkwam uit vastberadenheid. Je moet goed zoeken naar een kritische kanttekening bij wat, in de grond, toch eigenlijk alleen maar gezien kan worden als een expeditie van koloniale exploitatie.

Dubois kwam in Java door als arts dienst te nemen in het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger. Hij werkte, formeel, in opdracht van het koloniale regime, aan zijn onderzoek, via een officiële concessie. Het werk op zijn opgravingen in Trinil werd gedaan door koelies, en vond plaats in de directe omgeving van Fort van den Bosch in Ngawi, waar Dubois was ondergebracht bij een regiment van het KNIL dat indien nodig bescherming kon bieden. Dit is allemaal informatie die algemeen bekend is, maar bij Naturalis doen ze vrolijk alsof de ontdekkingen van Dubois een eenvoudig voorbeeld zijn van wetenschappelijke excellentie: lang leve Dubois!

Het eerlijke verhaal over ontdekkingen

Waarom zien we het werk van Dubois als een wetenschappelijk avonturenverhaal, en niet als koloniale exploitatie? Waarom wordt de koloniale context van zijn ontdekkingen niet met veel meer nadruk verteld, zowel in het museum, als op de website? Wetenschap staat niet buiten de geschiedenis – de ontdekking van Dubois laat juist precies zien hoe ons wetenschappelijk bouwwerk van vandaag mede rust op kennisontwikkeling die mogelijk werd gemaakt door Europees kolonialisme in een wereld die we in Europa liever wat minder als de onze zien dan eigenlijk zou moeten.

Wij denken in Nederland graag over kennis en kennisontwikkeling als het product van geniale denkers en, eventueel, goed teamwork, maar het verhaal van Dubois laat zien dat ook macht, machtsongelijkheid en exploitatie een fundamentele rol hebben gespeeld aan de basis van ons huidige begrip van de wereld. Het punt is: dat moeten we weten! Als natuurhistorisch museum doe je je vak – en de wetenschap in het algemeen – onrecht als je dit fundamentele feit niet erkent.

De Dubois-collectie was een product van de koloniale bezetting van Java, kwam tot stand onder de directe verantwoordelijkheid van het koloniale gezag en met directe steun van het koloniale leger. Alle kennis die voortvloeit uit deze collectie is daarmee, ten fundamentele, koloniaal, en werd mede mogelijk gemaakt door het Nederlandse koloniale rijk in de Indonesische archipel. Ik snap dat niet iedereen dat wil horen, maar zo simpel is het toch eigenlijk echt wel.

Erfgoed dat je terug moet geven

Het schijnbare gebrek aan kennis van en sensitiviteit voor het Nederlandse koloniale verleden dat spreekt uit de manier waarop in Naturalis de herkomst van de eigen topstukken onder het tapijt wordt geveegd sluit natuurlijk goed aan bij de discussie die deze week is ontstaan omtrent de vraag of de Dubois-collectie teruggegeven moet worden nu Indonesië daarom vraagt.

Mijn antwoord op die vraag is een volmondig ‘ja’: de collectie is waardevol erfgoed die in koloniale context onttrokken is aan het Indonesische bodemarchief – zonder dat Indonesiërs daarin gekend zijn. Dat erfgoed hoort niet thuis bij de voormalige kolonisator, maar in het land waar het vandaan is gehaald. Vanuit mijn perspectief is het bovendien de verantwoordelijkheid van Nederland om op langere termijn financieel zorg te dragen voor het behoud van dit erfgoed – het waren immers Nederlanders die destijds het bodemarchief verstoorden.

Het zou ideaal zijn als het zou lukken om ter plekke een duurzaam kenniscentrum op te zetten dat ook de internationale toegankelijkheid voor onderzoek garandeert, en ook daarin heeft Nederland een langdurige financiële verantwoordelijkheid. Maar het kan niet zo zijn dat we nog moeten gaan soebatten over of Indonesië wel recht heeft op deze collectie. Dat recht zou buiten kijf moeten staan.

Een koloniaal residu om je kapot voor te schamen

Ik heb mij deze week dan ook hogelijk verbaasd aan de moeite die sommige, soms hooggeleerde collega’s, deze week staken in het verzinnen van afleidingsmanoeuvres en schijnargumenten om de claim van Indonesië te delegitimeren: men zou een slechte track record hebben in het conserveren van het materiaal; de toegankelijkheid voor onderzoek zou in het geding komen; het zou niet om ‘roofkunst’ gaan, want dierlijke en menselijke resten zijn geen kunst – en zijn fossielen überhaupt wel roofgoederen? De meest wonderlijke redeneringen stonden gisteren in NRC waar Frank Westerman beweerde dat de collectie van ‘de gehele mensheid’ is en niet ‘uit boetedoening over het koloniale verleden’ teruggegeven zou moeten worden, noch ‘inzet zou moeten zijn van getouwtrek tussen soevereine staten’. Dat komt neer op: ‘de Indonesiërs moeten niet zo zeuren, het is niet van hen, maar van iedereen, en daarom mogen wij in Nederland het gewoon houden’.

Ik hoop dat we snel een verstandiger gesprek gaan voeren – namelijk niet over de vraag of die collectie terug moet, maar over de vraag hoe dat het beste kan, en vanuit het idee dat er een morele plicht is tot een substantiële financiële bijdrage op langere termijn indien Indonesië daarvoor ontvankelijk is. Verder past Nederlandse instituties, en Nederlanders in het algemeen, een grote terughoudendheid om wat dan ook te eisen: Nederlanders hebben gedurende 350 jaar met grof geweld een koloniaal rijk in stand gehouden, en hebben, tachtig jaar na de ondergang van Indië, nog steeds grote hoeveelheden waardevol Indonesisch erfgoed in handen, waarover we in musea triomfantelijke verhalen over Nederlandse wetenschappelijke excellentie vertellen. Dat is, eigenlijk, om je kapot voor te schamen.

Postkoloniale verantwoordelijkheid

Tot slot een persoonlijke noot. Één van de militairen die gelegerd was bij het strafdetachement in Ngawi in de jaren dat Dubois daar werkte was ene Ernest Joseph Ghislain Biver, onderofficier van de infanterie – een buitenechtelijk kind uit Brussel dat via-via in 1884 bij het KNIL was beland, en zodoende carrière maakte. Hij werd in 1889 vanuit Atjeh overgeplaatst naar Ngawi, en werd daar zeven jaar later de vader van mijn overgrootmoeder. Zijn kleindochter, mijn oma, emigreerde met haar gezin in 1954 naar Nederland, maar een aantal van zijn andere kinderen en kleinkinderen zijn in Indonesië gebleven. Het is ondenkbaar dat hij Dubois niet op enigerlei wijze gekend heeft of wist van de opgravingen die daar verricht werden.

Als militair was Ernest Biver onderdeel van hetzelfde koloniale systeem, en dat geeft zijn nakomelingen een bijzondere positie in deze discussie – zeker omdat ze, zonder uitzondering, óók de nakomelingen zijn van Javanen die in dit systeem uitgebuit en vernederd werden – en wiens erfgoed is afgevoerd naar comfortabele musea in een ver Europees land waar Nederlanders er opgewekte verhalen mee vertellen over hun eigen grensverleggende intelligentie. Daarom herhaal ik, met des te meer urgentie: moffel dat ongemakkelijke verleden niet weg, maar geef het een plaats, en geef erfgoed zonder zelfgenoegzaam Eurocentrisch dralen terug aan het land van herkomst zodra men daarom vraagt.

Een iets verkorte en aangepaste versie van dit artikel verscheen op 24 oktober 2022 op de website van NRC: ‘Waardevol Indonesisch Erfgoed hoort in Indonesië‘

Miko Flohr, 23/10/2022

In onze woonkamer staat een piano. Het is een oud ding – zeker niet onooglijk, maar zichtbaar getekend door de jaren. Het instrument staat sinds 2007 waar ik woon – eerst in Nijmegen, toen in Oxford, en nu in Wassenaar. Af en toe speel ik wat, en zo nu en dan probeert een van de kinderen uit wat er gebeurt als je een toets indrukt – of meerdere tegelijk. Zij zijn, zo realiseer ik mij dan altijd meteen, de vierde generatie die erop speelt. Misschien wel de vijfde.  

Mijn opa, Chris Flohr, was, voor de oorlog, een begenadigd pianist. Zeer waarschijnlijk trad hij eind 1934, op als ‘Jazz-pianist’ voor de ‘Bandoengsche Radio Vereeniging’. Althans, in de krant staat hij, denk ik, aangekondigd: 14 december 1934, van 19:15 tot 20:15. Het moet hem welhaast zijn – de uitzending was luttele dagen na afloop van zijn diensttijd die hij bij het KNIL in Bandung had doorgebracht. Het verhaal gaat dat hij, toen hij een paar jaar later voor de B.P.M. in Pladju ging werken, zelfs als enige Indo-Europeaan toegang kreeg tot de ‘Soos’ – destijds nog slechts voor witte Europeanen toegankelijk – zodat hij er de muziek kon verzorgen. Vonden ze enig, zo’n pianist. In 2008 bezocht mijn vader de plek – het gebouw stond er nog, en de vleugel waarop hij destijds mocht spelen bleek er nog opgeslagen te zijn.

Ontheemd

Na de oorlog werd langzaam duidelijk dat er voor de familie geen toekomst was in het onafhankelijke Indonesië. Met wat geluk en hulp werd uiteindelijk dan toch maar de reis georganiseerd: halverwege de jaren vijftig arriveerden de Flohrs in Nederland met niet veel meer dan zichzelf en de littekens van tien jaar oorlog en dekolonisatie. De foto die luttele momenten na de ontscheping in Amsterdam genomen werd hangt anno 2022 prominent bij mijn ouders aan de muur – de migratie is, ook zeventig jaar later, een zeer levend verleden. Zoals bij velen duurde het even voor de familie permanente woonruimte vond: Ruim twee jaar verbleven ze in gastpensions – eerst in Dennenoord, net buiten Oosterbeek, en vervolgens in De Branding, in de bossen buiten Doorwerth, niet ver daarvandaan. Het waren plekken een beetje achteraf, nog buiten de samenleving – niet geheel onvergelijkbaar met het hotel in Albergen waar de afgelopen week zoveel om te doen was.

Deze eerste Nederlandse jaren waren, denk ik, bijzonder pittig voor een gezin met zes deels nog heel jonge kinderen. Het waren jaren van onzekerheid zonder houvast. Jaren waarin opa op zoek moest naar een nieuwe baan. Jaren waarin hij ontdekte dat hij zijn boekhouddiploma’s opnieuw moest halen – de diploma’s uit zijn moederland bleken in zijn vaderland botweg niet geldig – een onder Indische Nederlanders welhaast spreekwoordelijke anekdote. Uiteindelijk landde het gezin in Oosterbeek: in 1957 konden mijn grootouders er een huis krijgen; niet lang erna kocht opa in het dorp – A. Jalink, Oosterbeek – een al wat oudere tweedehands piano. Het is deze piano, de ‘eerste in Nederland’ die, via wat omzwervingen in de familie, uiteindelijk bij mij belandde.

Tastbare migratiegeschiedenis

De piano in onze woonkamer is veel meer dan een instrument om op te spelen. Terloops wordt er door familie nog wel eens gevraagd naar hoe het nu met de piano is, en of ik er nog wel eens op speel, en ik antwoord dan bevestigend, en dat het goed gaat. De piano staat bij mij, maar is niet van mij, en zal nooit echt van mij zijn. Het is de piano van opa – de piano die hij kocht op het moment dat het er toch eindelijk echt op leek dat zijn leven, en dat van zijn gezin, definitief in rustig vaarwater was gekomen.

Mijn grootouders waren ontheemd, en zijn in zekere zin, denk ik, altijd ontheemd gebleven, al werd zo’n zwaar woord in onze familie natuurlijk niet gebruikt. Het is een migratiegeschiedenis met een zware nagalm (rechterpedaal ingedrukt houden en vrijuit spelen). De piano is een tastbaar relict van dat verleden, die het leven van mijn grootouders, hun kinderen, en deels zeker ook hun kleinkinderen in verregaande mate gevormd heeft – en nog steeds vormt. Het is de piano die, desgevraagd, stilletjes laat weten dat we niet mogen vergeten dat er ooit, voor deze familie, een pril, en onzeker begin was in een nieuw land dat totaal onbekend was.

Welkom in Nederland

Waar je vandaan komt bepaalt hoe je kijkt naar de wereld om je heen. De racistische protesten tegen bruine mensen bij het hotel buiten Albergen raken voor mij direct aan de onzekere contractpensionjaren van het gezin waarin mijn vader destijds kind was – jaren waarin volstrekt niet evident was dat mensen zoals mijn bruine grootouders welkom waren in het witte Nederland, en waarin zij op grond van hun huidskleur als anders werden geïdentificeerd.. Een aantal spandoeken en uitspraken sloegen letterlijk in als een bom. Dit racisme, nog steeds zo openlijk?

De schandalige wantoestanden rondom Ter Apel, de manier waarop ontheemden – soms jonge kinderen – door jan en alleman worden weggezet als ‘probleem’, de trots waarmee de grootste partij van ons land de eigen hardvochtigheid etaleert, het gemak waarmee het kabinet tornt aan fundamentele rechten als gezinshereniging – het doet me steeds vaker en steeds nadrukkelijker realiseren dat ook mijn familie, in eerste instantie, afhankelijk was van door onze overheid op deels zeer vergelijkbare wijze georganiseerde noodopvang: voor mij is dit niet een onderwerp waarover je vrijblijvend een standpunt kan innemen, maar een zaak van fundamenteel belang. Dat kan ook niet anders.

‘Maar dit gaat toch niet over jou?’

Die piano staat hier immers niet voor niets. Asieldiscussies raken direct aan wie ik ben, en aan wat ik hier doe, in deze samenleving. Ik heb besloten daar niet langer over te zwijgen. Dat leidt tot bijval, maar ook tot nogal wat tegenwind – soms meer, soms minder subtiel. Delen van de goegemeente vinden dat ik overdrijf. ‘Stel je niet zo aan’. ‘Jullie zijn gewoon Nederlanders. Hou er toch eens over op’. ‘Ik heb je hier vroeger nooit over gehoord’. ‘Voor jouw familie was het toch anders? Jullie hoorden hier!’ Het onbegrip bevestigt voor mij de kern van het probleem: de onwil – of onkunde – van vrijwel iedereen die ertoe doet om naar ons systeem te kijken door de ogen van direct of indirect betrokkenen zelf.

De reden daarvoor ligt voor de hand: ons asielsysteem is een wit systeem dat – laten we er geen doekjes om winden – de facto opgetuigd is door witte mensen om bruine en zwarte mensen buiten te houden. ALLES aan het systeem ademt dat doel. Het systeem denkt in het wit, kijkt in het wit, en handelt in het wit – en in onze publieke ruimte wordt er, zeer nadrukkelijk, in het wit over gepraat, en vooral vaak door witte mensen. Te weinig, en te weinig luid, klinkt het geluid van Nederlanders die direct of indirect aan de andere kant van dit systeem hebben gestaan. Zij zitten nauwelijks aan de knoppen in de media, in de tweede kamer of in ons kabinet, en trekken niet aan de touwtjes in organisaties die met het systeem te maken hebben.

Demografische monotonie

We zijn een samenleving vol migranten, maar ons publieke discours rondom migratie wordt gedomineerd door driftig (en vaak giftig) kwakende Hollandse kikkers voor wie migratie eerst en vooral iets van de ander is, en door hele colonnes aan leidinggevenden die het lang niet altijd kwaad bedoelen, maar er eigenlijk ook geen zak van snappen. Het is deze ‘institutionele witheid’ die ervoor zorgde dat u gisteren in de supermarkt een krant kon zien liggen die, na twee weken racistische vuilspuiterij over asielzoekers, had besloten te openen met een foto van tenten en mensen uit Ter Apel en daaronder de kop ‘lastpakken zonder enig toekomstperspectief’ – als het asielsysteem iets van de ander is, zie je collectief blijkbaar net wat makkelijker het probleem niet, en blijf je makkelijker toondoof. Het is hoog tijd dat die demografische monotonie op dit punt verandert. Daar zal ik mij nadrukkelijk voor blijven uitspreken. Dat is niet vrijblijvend: die piano staat hier niet voor niets.

Miko Flohr, 28/08/2022

Fukuoka 9B

Ik weet niet precies wanneer ik voor het eerst hoorde dat opa in een jappenkamp had gezeten, maar het moet meerdere jaren na zijn overlijden zijn geweest. Ik was misschien een jaar of 10, en wist op dat moment al tijden dat er in de oorlog concentratiekampen waren geweest, en ik had ook al even begrepen dat de Japanners óók kampen hadden, maar dat die vermaledijde geschiedenis zo dichtbij en tastbaar was geweest – dat was niet meteen duidelijk geworden. Later begreep ik dat dat ‘jappenkamp’ geen mannenkamp op Java was, maar een werkkamp in Japan.

Pas een paar jaar terug werd het me duidelijk wat hij daar precies deed – hij werkte als krijgsgevangene in de steenkolenmijnen van Fukuoka 9B, nadat hij, dienstplichtig, onder de wapenen was gebracht door het gouvernement van de kolonie (zijn centen over die jaren heeft hij vervolgens nooit gezien – een kolonie eist van alles, maar levert zelf natuurlijk niet). Zijn kampkaart, het dagboekje en de brieven die hij over die jaren schreef zag ik pas na het overlijden van mijn oma, in 2010. Het zijn teksten die de deur naar zijn oorlogservaringen op een kiertje zetten – maar eigenlijk ook niet meer dan dat.

Lampersari-Sompok

Ik weet niet precies wanneer ik voor het eerst begreep dat oma en tantes ook in het kamp had gezeten, maar dat was ruim nadat ik voor het eerst hoorde over het jappenkamp van opa. Ik wist het toen ik in 1997 de film Paradise Road zag – maar op dat moment wist ik ook niet veel meer dan dat. Wellicht had ik destijds al wel begrepen dat mijn oma in het kamp haar moeder had verloren, later pas hoorde ik dat ook haar zus aan de ontberingen van de oorlog bezweek – maar ik kan me niet herinneren dat het ooit onderwerp van gesprek was.

Lampersari-Sompok in Semarang was een overbevolkte stadsgevangenis met een totaal tekort aan voedsel en een overschot aan ziektes, maar daarover werd vooral gezwegen. Kleine, feitelijke informatie kwam, door de jaren heen, in flardjes tot ons. Later bleek ook oma, na de oorlog iets van haar ervaringen te hebben opgeschreven, maar ook dat is niet meer dan een puzzelstukje in een veel groter geheel – hoeveel zie je eigenlijk van de geschiedenis, als je er middenin zit, en vooral bezig bent met overleven?

Herdenken en vergeten

Ik weet niet precies wanneer ik voor het eerst begreep dat er voor mij op 15 augustus minstens evenveel te herdenken is als op 4 mei – en eigenlijk meer – maar ik kon, denk ik, al een paar jaar lezen en schrijven. Dat moet ook welhaast, want pas vanaf het jaar dat ik elf werd is er een jaarlijkse Nationale herdenking op 15 augustus, en de eerste jaren ging die herdenking waarschijnlijk grotendeels aan mijn waarneming voorbij. De cijfers spreken eigenlijk boekdelen: 42 jaren gingen voorbij zonder reguliere jaarlijkse herdenking; dit jaar is pas de vijfendertigste editie.

Het herdenken heeft het stilzwijgen pas aan het eind van dit decennium ingehaald. Met iedere herdenking groeit het verleden door de verhalen die verteld worden – en met iedere herdenking glijdt het verder weg. Het is bovendien een herdenking zonder ontlading. Vier mei is de dag voor vijf mei, waarop de Duitsers capituleerden. Één dag voor de littekens, en één dag voor het feest. Vijftien augustus is op de dag zelf, en alleen een herdenking van geleden leed. Er was geen reden voor feest.

Steeds dichterbij, en steeds verder weg

Vijftien augustus sta ik stil bij een verleden dat zich eigenlijk nog steeds aan het ontvouwen is. Een familieverleden dat ieder jaar een beetje groeit en daarmee dichterbij komt, en dat tegelijkertijd, onherroepelijk, steeds verder weg is. Dit jaar ontdekte ik hoe opa in 1943 per (overvolle) helleboot van Singapore naar Japan werd gebracht, en hoe het konvooi in de buurt van Taiwan door de geallieerden beschoten werd – één van de schepen is daarbij vergaan, overigens in dit specifieke geval zonder slachtoffers. Het oorlogsverhaal van mijn opa ontpopte zich zo tot een paradoxale combinatie van onbeschrijflijke ontberingen en, zo banaal is het, pure mazzel.

Daarnaast vond ik, bij de oorlogsgravenstichting, de ingescande dossiers van mijn in en kort na de oorlog gestorven overgrootmoeder en oudtante, met daarbij een briefje in een handschrift dat ik meteen herkende van vele tientallen verjaardagskaarten: oma was, in de voorbereiding op haar (enige) reis ‘terug’, op zoek gegaan naar het graf van haar moeder, en het graf van haar zus. Ze had geen succes: het ene graf was in de jaren 80 geruimd, over het andere bestond überhaupt geen documentatie. Het stille verdriet in haar schrijven greep me bij de keel, maar het meest afschuwelijk was de ambtelijke taal waarin, in drie zinnen, zowel voor mijn oma de deur naar haar gezinsverleden definitief in het slot werd gegooid als de verantwoordelijkheid voor deze pijnlijke situatie op haar schouders werd geplaatst – had ze maar eerder in actie moeten komen!

Postkoloniale diaspora

Vijftien augustus sta ik stil bij een oorlogseinde dat de Flohrs en Van Gumsters geen bevrijding bracht, maar alleen maar meer chaos, leed en onzekerheid, en uiteindelijk een postkoloniale diaspora over drie continenten. Ik sta stil bij een verleden waarvoor we er in Nederland op een te laat moment, weifelend, voor kozen om het toch maar niet te vergeten, waardoor er onderweg méér, veel meer, vergeten is dan ooit had mogen gebeuren.

Een oorlogsverleden, ook, waaraan voor alle betrokkenen moeilijke, postkoloniale vragen verbonden zijn die ook nu nog steeds een simpele reflectie in de weg staan. Voor Nederlanders die destijds in Azië waren omdat ze carrière maakten in dienst van een koloniaal bewind dat neerkeek op de lokale bevolking, hen uitbuitte, en parasiteerde op de grondstoffen en vruchtbare grond van de archipel. Voor Indo-Europeanen die, zij het vaak op de tweede rang, meewerkten aan het koloniale regime in het land waar zij geboren en getogen waren, maar dat hen, juist door de oorlog, in één klap vreemd kon worden. Voor de miljoenen Indonesiërs voor wie de Japanse bezetting óók dood, honger en dwangarbeid bracht, maar tegelijkertijd ook de onafhankelijkheid mogelijk maakte. De koloniale context voegt een morele complexiteit toe waar we te lang omheen hebben gelopen, en waarmee we als samenleving nog lang niet in het reine zijn. Moeilijke vragen zonder comfortabele antwoorden.

Zwijgen en verzwijgen

Vijftien augustus sta ik stil bij een rusteloos verleden dat doolt door een heden waarin het nog altijd geen goede plaats heeft gevonden. Precies daarom is het belangrijk. Voor alle vragen die er nog zijn. Voor antwoorden die we gevonden lijken te hebben maar die vervolgens weer nieuwe vragen blijken op te roepen. Ik sta er stil, en in twijfel. Ik sta er voor het leed dat nooit of zelden uitgesproken werd maar wel levens van de direct betrokkenen en hun nakomelingen vorm gaf – en deels nog steeds geeft. Leed dat, denk ik, voor velen des te onuitsprekelijker en des te groter werd omdat Nederland na de oorlog maar niet in het reine durfde te komen met haar koloniale erfenis, en in die verkramping besloot dat zwijgen en vergeten dan maar het beste was (we hebben het vaak over dat spreekwoordelijke Indische zwijgen, maar vergeet de Nederlanders niet!).

En ik sta er in twijfel, in het volledige besef dat ook ik, tot op zekere hoogte, wegloop voor die moeilijke postkoloniale vragen die op deze dag nog geen echte plaats hebben, terwijl dat wel zo zou moeten zijn. In het volledige besef dat die oorlog, die zulke diepe sporen naliet in de levens van mijn grootouders, hun ouders, en hun broers, zussen, neven en nichten, ooms en tantes – die oorlog die via hen de kinderen vormde die zij op de wereld zetten, in de Indonesische archipel, in Nederland, in de Verenigde Staten, of waar dan ook – die oorlog die die kinderen weer doorgaven aan hun kinderen, waaronder ikzelf en een miljoen anderen – die oorlog, die ellende, die ontworteling, die verbogen levens, dat die niet los gezien kan worden van drie eeuwen Nederlands kolonialisme in Zuidoost Azië. Ik sta er in de hoop dat er ooit een moment komt waarop we die Gordiaanse knoop ontward zullen hebben.

Miko Flohr, 14/08/2022

Last October, I did something that I thought I would never do: I wrote a piece about what happened to me when I was applying for a professorship, and why I thought that was deeply problematic. After thinking about it very hard for a very long time, I made a deliberate exception to my policy of not writing about sensitive issues related to my professional life. It remains extremely uncomfortable, but I think I made the right decision, and I have since had some extremely valuable conversations about colour, ethnicity and bias. At the same time, I have understood very well that precisely this ethnic aspect of what I wrote has raised a lot of questions. For me, it was essential. For many others, it was unexpected, odd, or even controversial. In this text, I want to say a bit more about the broader, longer-term context that made me write what I wrote.

Please note that nothing (and I mean nothing) in what follows should be read as a j’accuse. Not everything that happened started from bad intentions, and it is important to understand that the individual level barely counts – it is repetition and accumulation that matter. Personally, I am also not in the least interested in a blame game. I am interested in making academia a place that is better able to handle ethnic diversity, and however uneasy it may be, I believe one step in that direction is building a culture in which people can share their ‘discrepant experiences’ in a respectful way, and will be heard. If anything, I hope that stories like mine can make people aware that stuff may be going on in their direct environment, but that they may not be trained or able to see it for what it is.

Difference in the Making

My narrative starts in March 1996, when I was making an exam. I was the only person of colour in an otherwise white group of first year classics undergraduates. Halfway through the exam, our professor of Greek suddenly raised his voice and asked me, specifically, to interrupt my work and bring him a cup of coffee, ‘so that I would not have come for nothing’. I was shocked. I refused, and tried to focus on what I was doing, but my concentration was gone. I sat in the room for ten more minutes, and then walked out, in rage, leaving the exam unfinished. I had passed all previous exams; I had participated in all classes; I was not a weak student. Yet my capacity to pass an ongoing exam was publicly being questioned and derided.

What my professor did was outrageous – but it was not followed by an apology. In fact, I was asked to apologize, because of my response, and I was advised not to file a complaint. It was the start of a series of odd incidents. In my third year, a lecturer in Ancient History wrote an entire column about me when I had simply dared to ask, in class, for extending a deadline that, for me, was logistically impossible. Next class, he proudly handed over a copy from the newspaper, with a handwritten note – ‘For Miko, and many thanks for the inspiration’. It was absurd (the word he used for my question was ‘wailing’ – I was being stereotyped as excessively emotional). Later, I had an oral exam – Greek Tragedy – and it had, by accident, been planned at the same moment as the exam of someone else. We had both read Antigone, and as she was asked which section she preferred to translate, she strategically opted for the prologue (of course). I, however, was asked to translate a very complex section of the play full of technical vocabulary. Same exam, different approach: an obvious case of discrimination.  

More examples could be given. The point is: nothing like this was happening to my fellow students. It was not funny, and it did real damage: it delayed my studies, and it made that I would not pursue the specialization that I initially preferred – Greek Literature. It also accumulated into a reputation: I became known as a ‘difficult’ person, and things I said were easily seen as ‘provocative’. At the time, I knew something strange was going on, but could not define what it was. Later, I concluded that I was struggling with bias: there was something in who I was that made some people respond to me in ways that they would not do to other people. I am happy to define this ‘something’ conservatively as ‘a certain otherness’: a somewhat different physical appearance, a slightly odd and distinctly non-Dutch name, some unfamiliar (post-colonial) sensitivities and perspectives. I probably was the first student of colour – ever – in the classics programme at Nijmegen, and it was not an easy ride.

Stuff that happened

The stuff that happened when I was studying compromised my starting position afterwards: I was more vulnerable than other people looking for a Ph.D.-position. When I finally found a place – after I lost count how many failed attempts – it was almost by complete coincidence: I had not been told about the position, and I only heard when I accidentally ran into a study friend. I applied and I got the job, but even before I was starting, people were warning my Ph.D.-supervisor that I could be ‘difficult’. They later admitted they had been wrong: I had a good and happy Ph.D.-period with great support from both of my supervisors and a really nice group of classicists as colleagues. At the same time, odd things continued to happen. In my memory, it was as if there always was something strange going on. When, after a year or so, a part-time teaching position became available, I was invited to an interview, but as I entered the room, I was told that the presumed interview was not, in fact, an interview, as they could not offer me the job because I had not yet finished my Ph.D. This was really surprising, as everyone around me was teaching all the time. Worse: they gave the job to someone of my exact age who neither had finished the Ph.D. They chose the right candidate, but the difference in approach was stunning: why did I not simply get the same treatment as one of my direct peers? I have barely spoken about this (I was happy not to stir controversy), but for me, it was a key moment.

Intellectually, I also remained marginal. I was the only one not studying political elites or high culture, and it was clear that some people had difficulty understanding why this made sense, or how it would translate into viable expertise. My work was shaped by, and confirmed, my otherness. Perhaps, this is why some people seemed more preoccupied with who I was and how I behaved, than with what I did as an academic. One visible example of this occurred at my public Ph.D.-defence. I had used one of the positions that accompanied my thesis to make a (self-relativizing) joke about the Dutch classical tradition, but this was, by some, seen as immensely provocative. It led to the remarkable situation that, in front of my family and friends, the professor who had chaired my reading committee, and who was asking the first question, chose to ignore my scientific work and zoom in on this joke, asking, essentially what it told the world about me. It was quite remarkable. I had never seen anything like this before, and I have never seen anything since. It was as if I somehow existed, in his mind, as some deviant other that needed to be disciplined rather than as an emerging scholar whose dissertation deserved scrutiny. Sadly, we had not really debated my work beforehand – nor did we ever do so afterwards.

These things were not normal – and, again, they did not seem to be happening, to this extent, with other people. More examples could be added. Yet in the end, I escaped. I left Nijmegen in the best way possible: I found a job in Oxford even before I had finished my Ph.D., and I had three years abroad in which I learned that things also could be different. Perhaps, it was the fact that I could start from scratch – without the weight of a pre-existing reputation – but it helped that the community in which I landed was highly diverse and international. Through my role, I also got a lot of responsibilities. I flourished: I published my first book, organized multiple conferences, gave papers all over the world – and in 2012, I was awarded a prestigious grant with which I could return to the Netherlands, again, in the best possible way. However, I did not go back to Nijmegen. I had missed my old hometown very much, but after all that had happened, it felt unsafe to return to Radboud University on a temporary contract. I chose Leiden, and this worked out very well: I would go on to become permanently employed as lecturer in Ancient History, and I am a much-appreciated and happy member of our academic community. Still, I know very well that this is not the place – or the academic field – where I would have gone had my years in Nijmegen been less abnormal.

Replicating whiteness

It might be worth emphasizing that I do not enjoy writing this text. It is not my ambition to become a permanent source of conflict or controversy within my field – I have already too often, against my will, been seen as ‘provocative’ and ‘difficult’. It is also not particularly enjoyable to revisit these old memories, some rather bad. At the same time, I think it is essential to explain the accumulation of stuff underlying my decision to go against the flow. I am, I tend to believe, not a madman. I did not raise my voice last year out of emotion or because I simply am a difficult and provocative person. I raised my voice because I decided I had to. Why? Well, of course, I found it remarkable that I ended up as a less suitable candidate than someone without any experience in Dutch academia or in Dutch society, with a research profile that does not match what they told me they were looking for, and with fieldwork expertise that does not connect as well with students in classics and art history. Sure, it also was frustrating – but, alas, not unprecedented – that, as a candidate of colour, I lost out against someone who did not have the same qualifications for the job. Yes, I found it worrying that they made this call without substantial engagement with our work, without asking for research plans, and with leaving key aspects of the job – including fieldwork and valorisation – virtually unaddressed. These were all, in my view, bad things – but they were not in themselves sufficient reasons to write a blog and press publish.

What changed everything was that, on top of all this, there were inequalities and irregularities in the way the process was organized and conducted. I have discussed some of the details last year, and I will not repeat them (again, though, more could be added). What happened, particularly with the trial lecture and with the campus visit, remains outrageous. Yet the key issue was that these things were happening in a context of existing and structural ethnic inequality. As member of an underrepresented and marginal ethnic group, and with an accumulated history of bias and othering in academia, I am not in the position to let this pass: disbalanced practices that replicate the whiteness of our academic institutions deserve a policy of zero tolerance. This has a very simple reason: even without badly organized hiring processes, the playing field is far from level, and people of colour will often be at a disadvantage. This also shows: however multicultural our society has become, non-white ethnic groups really are under-represented in Dutch academia, especially, I add, among professors, and particularly in the humanities. There is a reason that our national funding agency has a programme to fund Ph.D. positions for people with my ethnic background.

This brings me to the key issue. Please do, for a moment, consider what it means to be non-white in Dutch academia. It does not, in itself, mean that you will be unwelcome, but it does mean that, from the day you enter the university, you will be in a position of difference. The degree of difference varies from person to person, but as a rule, you will be surrounded by people who do not share your background, or the colour of your skin. They will not, generally, come from families where racial discrimination has ever been an issue. They will not have grown up in an environment where the question of ‘belonging’ in this country is very real. They might claim they don’t see colour – and that is often also true in the sense that they remain blind for what colour does. You will lack role models. As you are outnumbered, you cannot beat them, so you will have to join them: the price of academic participation is developing a social profile that downplays your colour and your ethnic background. In the humanities, on top of that, there is the dominant worldview of your field, which will generally be elitist and Eurocentric. Leading academic discourse will implicitly deny the historical or cultural relevance of the non-European part of your roots, while, at the same time, glorifying the cultural world of the very elites that screwed up the lives of your non-European ancestors. There is very likely to be some form of ideological disconnect in which you will deviate from the implicit norm in your field. You may find your field by and large unaware of its own positionality, but at the same time defensive and fragile: questioning the elitism and Eurocentrism could make you ‘provocative’ and ‘difficult’; again, the easiest response will be to play along, and to avoid the issues that for you are crucial, but for many people around you quite uneasy or unfamiliar.

Thus, even under ideal circumstances, as a non-white academic in The Netherlands, you will be faced with a set of challenges and questions that your peers will not face. These challenges are, for most people, not theoretical: they cost time and energy, and require continuous attention. Worse: in many cases, circumstances are pretty far from ideal. One recurring issue in the many conversations I had following my earlier blogs is how recognizable parts of my story were to other academics of colour – and how recognizable some of their stories were to me. Let me simply drop the truth bomb: bias – implicit, or sometimes even explicit – is a very real phenomenon in Dutch academia, and it adds to the disadvantage that academics of colour already have at the start of their academic career. Speaking out about it – however uneasy it is – is crucial: this darker side of our reality needs to be part of the shared narrative. It cannot, and should not be silenced away. Thus, unfortunately, not silently accepting being disadvantaged in a high-profile hiring process is really the bare minimum of what should be done. It may be painful, but it is absolutely essential.

Diversity and Inclusion

As I wrote above, I am not interested in a blame game. It would of course be great if it could, at some point, be acknowledged in Nijmegen that, in my case, stuff has gone wrong – and not on one occasion, but, alas, many times over, and over a period of multiple decades. However, if people feel comfortable to proceed as if nothing happened, I can do very little to stop them. Thus, what is much more important is that future candidates are spared my experience: applying for a professorship from an ethnic minority position, with a history of marginalization in the family, and with a long, accumulated personal history of bias, and then afterwards hearing that some people believe you have been framed, while others are emphasizing they had nothing to do with the entire process… It is just horribly awful and it should not have a place in our multicultural society. If buzzwords like ‘diversity’ and ‘inclusion’ really mean something in academic communities, then it is up to universities to make sure that stuff like this can no longer happen. I hope they will take their responsibility in this respect very seriously.  

Personally, I think we should try to move towards a situation where disadvantaging people from ethnic minorities – intended or not – always backfires. It should be absolutely and completely taboo. Perhaps, we should also think about inverting the burden of proof: it should not be up to me to risk professional friendships, my reputation and my career to get my story out there. It should be the task of the university to show they have everything in its right place when it comes to hiring, and have standard actions to prevent candidates from being disadvantaged in the way that happened last year. My story, alas, is not unique. Moreover, I believe it should also become taboo to take up positions where candidates from underrepresented ethnic groups have been put at a disadvantage. At the very least, it should be clear that a choice to neglect reliable information is not ideologically neutral, but involves taking a position. Know what you may be legitimating.

Yet to get to this point, I think something else is needed first. Hence, the number one point I am making is this: please facilitate the conversation, however uneasy it is. It really matters. If people raise their voice, please start from the assumption that they have thought about it very seriously. Please also realize that people of colour are likely to be, to some extent, experts when it comes to these matters – I mean: the issue has been on our mind for most of our lives. It comes with living in a society where whiteness is the norm. We also know that the dynamic that we unleash by speaking out is extremely unlikely to do us any personal favour. Imagine we have thought about that a hundred times over – and still, we have decided to go ahead. Do understand that I am not writing this for direct benefit – I know the world probably will not work like that – rather the opposite. Still, I am writing this to confront bias and exclusion, and to build a place where I, and people like me, can develop our careers without having to hide key parts of ourselves. A place that is less institutionally white. A place where people of colour will more often than now have the benefit of the doubt. A place where negative experiences of bias can be part of a shared, multicultural narrative. Where bias, not complaint, is the problem. Where privilege no longer always wins.

Miko Flohr, 20/05/2022